Tot het einde van zijn leven stond het de Amerikaanse neuroloog Oliver Sacks nog altijd levendig voor de geest: de brandbom die tijdens de Tweede Wereldoorlog in de tuin van hun Londense huis neerkwam als ‘een angstaanjagende, gloeiende, withete bron van vuur’. Hij herinnert zich de handpomp waarmee zijn vader in de weer was, het af- en aanhollen van zijn oudere broers met emmers water, het gesis en gesputter, het smeltende metaal dat alle kanten opvloog, de angst. Jaren later beschreef hij het voorval in zijn autobiografische Oom Wolfraam en mijn chemische jeugd (2001) en pas dan hoort hij van zijn broer Michael dat hij die bomaanval helemaal niet heeft meegemaakt, omdat zij toen samen op een internaat op het platteland zaten. Wat hij zich in feite herinnert is de beschrijving van de bom in een brief van hun broer David. “Ik wist niet wat ik hoorde”, schrijft Sacks in zijn onlangs verschenen essaybundel De rivier van het bewustzijn. Hoe kon het dat deze fictieve herinnering in levendigheid en emotionele lading niet onderdeed voor een herinnering aan een bominslag bij de buren die hij echt had meegemaakt? Zou een hersenscan het onderscheid tussen fictieve en authentieke herinneringen wel kunnen maken? Nee, concludeert hij in zijn essay, maar pas nadat hij de lezer heeft meegenomen langs een keur aan invalshoeken, zoals de opvattingen van Freud en van de hedendaagse neurologie over de voortdurende herschrijvingen van het geheugen en zijn eigen en andermans ervaringen met de onbedoelde toe-eigening van herinneringen of ideeën van anderen.

Dit essay, De feilbaarheid van het geheugen, is met zijn fraaie mengeling van persoonlijke verhalen, historische lijnen en wetenschappelijke inzichten kenmerkend voor het werk waar Sacks zo beroemd mee werd. Maar de essays van De rivier van het bewustzijn, waaraan Sacks tot aan zijn dood in 2015 geschreven heeft, gaan anders dan zijn eerdere werk niet over specifieke neurologische aandoeningen en de mensen die daaraan lijden. Centraal staan meer overkoepelende thema’s als de evolutieleer, het bewustzijn en de waarneming van tijd.

Niet alle essays zijn van gelijke sterkte. Zo is een stuk over het verkeerd verstaan van mensen, waar Sacks door zijn toenemende doofheid last van krijgt, niet meer dan een aanzet tot een essay, met een verwijzing naar verwachtingspatronen en neurologische verbindingen, en een veeg uit de pan voor Freud die zo kortzichtig was achter iedere waarnemingsfout een verborgen conflict te vermoeden.

Interessanter is het essay De andere weg: Freud als neuroloog, waarin hij laat zien hoe Freud in zijn vroege jaren als hersenanatoom aantoonde dat de zenuwcellen van ongewervelde dieren niet essentieel afwijken van die van mensen. Jammer is wel dat deze minder bekende kant van Freud belicht wordt met een stugge opsomming van feiten die nogal wat geduld van de lezer vraagt.

Sacks is geen groot stilist die de lezer met vaste hand naar een onvermijdelijke conclusie voert. Hij is op zijn best als hij meanderend van theorie naar verhaal en weer terug, van patiëntenervaring naar ervaringen die we allemaal delen, lastige onderwerpen begrijpelijk maakt. Behalve in zijn essay over het geheugen doet hij dat in een stuk over de stroom van ons bewustzijn – hoe komt het dat alle losse indrukken waaruit onze waarneming bestaat zich in ons hoofd samenvoegen tot een vloeiende geheel? – en in de stukken over Darwin.

Sacks bewonderde Darwin om diens niet aflatende gedrevenheid en bereidheid om languit liggend in het gras zelf met een kwastje bloemen te bestuiven of zijn kinderen in de tuin rond te zetten om met hun hulp de route van bijen te volgen.

Als Sacks vervolgens beschrijft hoe zijn moeder hem in eigen tuin in de plantkunde inwijdde en hij zelf als jongen foto-experimenten deed om de beweging van groeiende planten vast te leggen, wordt De rivier van het bewustzijn ronduit ontroerend: de oud geworden Sacks vangt in de jongen die hij ooit was een glimp op van zijn grote voorbeeld.

Dit allerlaatste boek van Sacks is zeker niet zijn beste, maar het is als blijk van zijn veelzijdigheid, nieuwsgierigheid en onvermoeibare ijver een waardige afsluiting van een bijzonder oeuvre.

Oliver Sacks: De rivier van het bewustzijn

Vertaald door Otto Biersma en Luud Dorresteyn

De Bezige Bij; 272 pagina’s; € 24,99

ISBN 9789023454977