In een bekend experiment van bioloog Frans de Waal zitten twee aapjes naast elkaar in een testkamer, van elkaar gescheiden door gaas. Om beurten krijgen ze een steentje in hun hok gegooid dat ze bij de onderzoeker kunnen ruilen voor een komkommerschijfje. Ze ruilen graag en houden van komkommer dus allebei de aapjes blij. Maar dan verandert het experiment: het ene aapje krijgt een komkommerschijfje in ruil voor het steentje, het andere een druif. Het komkommeraapje ontsteekt in woede, smijt de steentjes, en zelfs de komkommer, de testkamer uit en wil ook een druif. Hij is jaloers. De voorzichtige conclusie: deze aapjes beschikken over gevoel voor rechtvaardigheid. De in 2003 gepubliceerde onderzoeksresultaten van dit experiment deden een hoop stof opwaaien: was gevoel voor rechtvaardigheid niet een cultureel verschijnsel, voorbehouden aan het unieke menselijke brein?
Maar voor De Waal is het menselijk brein niet zo uniek: “Onze hersenen hebben dezelfde basisstructuur als die van andere zoogdieren: we hebben geen nieuwe onderdelen en we gebruiken dezelfde bekende neurotransmitters.” Met andere woorden: wat in ons brein aanwezig is, is in een of andere vorm terug te vinden in het dierenbrein. En dat geldt ook voor de emoties, variërend van het simpele boos, blij en bang tot vergevingsgezindheid, dankbaarheid en schaamte.
De Waal deed zijn eerste onderzoek naar primaten in de jaren zeventig in Burgers’ Zoo in Arnhem en zette dat werk vanaf 1981 voort in de Verenigde Staten. Met het boek Chimpansee-politiek (1981) vestigde hij zijn naam als een tegen de heersende opvattingen in roeiende bioloog. In die jaren overheerste de gedachte nog dat dieren gedreven werden door instincten en simpele conditioneringsprocessen. Het leek onzinnig zoiets als intelligentie en emoties bij dieren te veronderstellen, maar dat was precies wat De Waal deed. Hij schreef over de machtsverhoudingen binnen de chimpanseekolonie, over het vermogen conflicten op te lossen en verzoeningen tot stand te brengen. Over gedrag kortom dat emoties als empathie en berouw veronderstelde en over met intelligentie geassocieerde vaardigheden als overzicht en strategische inzicht.
Intelligentie en emoties bleven de constante thema’s in het werk van De Waal en zijn dat ook in de twee boeken waarin De Waal de ontwikkelingen in zijn vak van de afgelopen decennia overziet. Na zijn boek over intelligentie, Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn? (2016), komen in zijn zojuist verschenen Mama’s laatste omhelzing de emoties aan bod. Het is een minder stellig boek dan het boek over intelligentie en dat heeft alles met het onderwerp te maken. Emoties zijn zowel een lichamelijke als geestelijke toestand. Het lichamelijk deel kun je zien en meten: al naar gelang de emotie gaat iemands hart sneller kloppen, spert hij zijn ogen open, fronst, lacht, trilt of gromt hij, verandert de kleur van zijn huid, zweet hij of maakt hij gebaren. Maar wat voelt hij daar zelf van? Pas als een mens of dier zich van deze veranderingen bewust wordt spreken we van gevoelens. Mensen vragen elkaar te pas en te onpas naar hun gevoelens, maar hoe doe je dat bij dieren? Hebben ze wel gevoelens?
Voor de eigenaren van huisdieren is dat een onzinnige vraag: zij zien schuldgevoel als hun hond stilletjes onder de bank kruipen als zijn baasje hem met een stukgeknauwde schoen betrapt. Ze zien wraaklust als hun poes te lang alleen gebleven is en over de stoel van het baasje piest. Of ze zien, zoals De Waal zelf bij zijn twee tamme kauwen zag, verdriet en rouw, als een van de twee overlijdt. Maar klopt dat of zijn huisdierenbezitters geneigd tot het projecteren van hun eigen gevoelens? Zolang neurologische onderzoeksmethoden tekort schieten om gevoelens in beeld te brengen, blijft het, aldus De Waal, pure speculatie. Dat speculeren is in de afgelopen jaren wel geholpen door een vracht aan circumstantial evidence, zoals onderzoek naar overeenkomende gezichtsuitdrukkingen van mens en aap en listige experimenten als die met het jaloerse aapje hierboven.
Dat dieren beschikken over emoties die verwant zijn aan die van mensen wordt inmiddels vrij algemeen aanvaard. Hoewel De Waal wel erg graag en veelvuldig mag blijven uithalen naar degenen die al die jaren – en soms nog steeds – zo stom zijn geweest dat niet in te zien, heeft hij het pleit al lang gewonnen. Wie nu nog wil volhouden dat het dieren aan intelligentie en emoties ontbreekt heeft heel wat uit te leggen.
Frans de Waal: Mama’s laatste omhelzing – Over emoties bij dieren en wat ze ons zeggen over onszelf
Atlas Contact; 368 pagina’s; € 24,99
ISBN 9789045034294