“We waren waterratten”, schrijft neuroloog Oliver Sacks in Eerste liefdes en laatste verhalen. Sacks’ vader, ooit een zwemkampioen, liet zijn zonen zodra ze een week oud waren los in het water, vertrouwend op hun aangeboren zweminstincten. En met succes. Voor Sacks zou zwemmen, net als voor zijn vader, een dagelijkse passie worden. Het leverde hem zelfs het huis op waar hij twintig jaar zou wonen. Toen hij in de jaren zestig in New York ging wonen, zwom hij regelmatig rond het voor het strand in de Bronx liggende City Island. Halverwege een van die urenlange zwemtochten zag hij op het eiland huisjes die hem wel aanspraken. Hij ging uit het water, zag een rood huisje te koop staan, liet zich, nog nadruipend in zijn zwembroek, door de verbaasde eigenaars rondleiden, liep door naar de plaatselijke makelaar om de koop rond te maken en zwom vervolgens weer verder. Sacks zou het dagelijks zwemmen volhouden tot vlak voor hij in 2015 op 82-jarige leeftijd aan de gevolgen van kanker overleed.
Eerste liefdes en laatste verhalen is het tweede boek van Sacks dat sinds zijn dood is verschenen. Het eerste, De rivier van het bewustzijn (2017), had hij nog zelf samengesteld. Voor dit tweede boek is geput uit de talloze ongepubliceerde en eerder in The New York Review gepubliceerde teksten die Sacks naliet.
Deze teksten, in de vertrouwde en aangename stijl die Sacks eigen is, variëren van korte bespiegelingen tot langere essays en zijn losjes geordend in drie delen. Onder de titel Eerste liefdes opent het boek met Sacks herinneringen aan de passies die hij in zijn jeugdjaren ontwikkelde: voor zwemmen, voor bibliotheken en oude boeken, voor scheikunde, biologie en het brein en voor de fossielen en skeletten van het Natural History Museum in Londen (hij liet zich zelfs als tiener een nacht insluiten in het museum om ongestoord bij het spookachtige licht van zijn zaklamp tussen zijn geliefde dinosauriërs en inktvissen te kunnen ronddwalen).
In het tweede deel, Klinische verhalen, komt Sacks aan bod zoals we hem het beste kennen: als een betrokken neuroloog die met liefde, empathie en kennis schrijft over mensen die lijden aan neurologische aandoeningen. Tussen de verhalen over mensen met het Tourettesyndroom, Alzheimer en epilepsie valt vooral een historisch verhaal op over de op- en ondergang van het krankzinnigengesticht en de alternatieve opvang van psychiatrische patiënten die Sacks aantreft in het Vlaamse stadje Geel. De legende wil dat de Ierse Dimpna in de zevende eeuw voor haar incestueuze vader vluchtte, in Geel belandde en daar door toedoen van haar in razernij ontstoken vader vermoord werd. Sinds de zevende eeuw wordt Dimpna als de beschermheilige van bezetenen en geesteszieken aanbeden, met een enorme toestroom van psychiatrische patiënten uit heel Europa tot gevolg. In de eeuwen die volgden ontstond de traditie onder de burgers van Geel om deze patiënten in eigen huis op te nemen, een traditie die, weliswaar in mindere mate en gewijzigde vorm, nog altijd bestaat.
Vergeleken met de eerste twee delen van Eerste liefdes en laatste verhalen is het laatste deel, waarin de oudere Sacks aan het woord komt, een beetje bij elkaar gerommeld. Onder de titel Het leven gaat door zijn de stukken over de voortgang in de wetenschap, zoals de zoektocht naar buitenaards leven, begrijpelijk, net als Sacks beschrijvingen van het voortbestaan van door hem gewaardeerde tradities als het jaarlijkse haringfestijn van de New Yorkse delicatessenzaak Russ&Daughters. Minder duidelijk is hoe stukjes over Sacks’ ontmoeting met een Orang-oetan of over zijn heimwee naar zijn moeders gefilte fisj hierbij aansluiten.
Wat dit deel de moeite waard maakt zijn Sacks’ afsluitende, sombere bespiegelingen over hoe zijn vertrouwde wereld van boeken, tradities en aandacht volledig overwoekerd dreigt te worden door een door de mobiele telefoon aangejakkerde virtuele wereld, waarin ieders gedachten, foto’s en bewegingen potentieel publiek bezit zijn en je rustig op iets concentreren onmogelijk wordt gemaakt. Gelukkig voor de lezer heeft Sacks zelf die concentratie tot het eind van zijn leven behouden.
Oliver Sacks: Eerste liefdes en laatste verhalen
De Bezige Bij; 304 pagina’s; € 25,99
ISBN 9789403162102